Malo je događaja više poremetilo i imalo dugotrajnije dejstvo na muslimansko-kršćanske odnose od krstaških ratova. Dva mita prožimaju zapadnu percepciju krstaških ratova: prvi, da je kršćanstvo trijumfovalo; drugi, da su krstaški ratovi jednostavno vođeni radi oslobađanja Jerusalema. Mnogima na Zapadu malo su poznate posebne činjenice koje se odnose na krstaške ratove. Mnogi ne znaju ko je započeo krstaške ratove, zašto su bili vođeni ili kako su dobiveni.
Za muslimane, sjećanje na krstaške ratove živi kao najjasniji primjer militantnog kršćanstva, rani vjesnik agresije i imperijalizma kršćanskog Zapada, kao živi podsjetnik ranog kršćanskog neprijateljstva prema islamu. Ako mnogi na islam gledaju kao na religiju mača, muslimani su, sa svoje strane, stoljećima govorili o zapadnom krstaškom mentalitetu i ambicijama. Prema tome, kad su u pitanju muslimansko-kršćanski odnosi, manje je riječ o tome šta se stvarno dogodilo u krstaškim ratovima nego o tome kakvo je sjećanje na njih.
Krstaški ratovi, čiji naziv potiče od riječi “krst” (latinski crux), predstavljali su seriju od osam vojnih ekspedicija od 11. do 13. stoljeća, u kojima je kršćanstvo (kršćanske armije Franaka) odmjeravalo snagu s islamom (muslimanskim armijama Saracena). Prekretnicu u odnosu Zapada prema muslimanskom svijetu označava 11. stoljeće.
Do 10. stoljeća Zapad je bio siromašan, zaostao i nepismen region, koji se nesigurno branio od napada barbarskih naroda s kopna i mora. (…) Za sve to vrijeme islam je uživao unutrašnji mir i sigurnost, neuznemiravan ničim osim unutrašnjim ratovima, i otuda je bio u stanju da izgradi blistavu i impresivnu urbanu kulturu. Situacija se potom dramatično izmijenila. (…) Zanati i trgovina su oživjeli (na Zapadu), nikli su gradovi i tržišta; stanovništvo se uvećalo (…), a umjetnost i nauka razvili su se u mjeri nepoznatoj od dana Rimskog carstva.
Zapad je, pomaljajući se iz mračnog doba, preduzeo kontraofanzivu da istjera muslimane iz Španije, Italije, Sicilije i Mediterana u vrijeme kada je islamski svijet doživio iznenadno bujanje političkih i vjerskih sukoba.
Kada su snage bizantijskog cara Aleksija I porazile abbasijske armije u XI stoljeću, on se, bojeći se da će muslimanska vojska preletjeti preko Azije i osvojiti prijestolnicu carevine Konstantinopolj, obratio Zapadu. Pozvao je svoju braću po vjeri, kršćanske vladare i papu, da spriječe islamski val tako što će preduzeti “hodočašće” za oslobođenje Jerusalema i njegove okoline od muslimanske vlasti.
Jerusalem je bio sveti grad sve tri Ibrahimove/Abrahamove vjere. Njega su muslimanske armije zaposjele 638. god., u toku arapske ekspanzije i osvajanja. Pod muslimanskom vladavinom kršćanske crkve i stanovništvo su mirno živjeli. Kršćanski oltari i mošti postali su privlačna mjesta za hodočašće kršćana. Jevrejima, kojima su kršćanski vladari dugo zabranjivali da tu žive, bilo je dozvoljeno da se vrate, da žive i vrše vjerske obrede u gradu Sulejmana/Solomona i Davuda/Davida. Muslimani su podigli oltar, kamenu kupolu i džamiju El-Aksa, blizu Zida plača, posljednjeg ostatka Sulejmanovog/ Solomonovog hrama, i, otuda, mjesta od posebnog značaja za Jevreje. Pet stoljeća mirne koegzistencije sada je uništeno serijom svetih ratova u kojima se kršćanstvo suprotstavljalo islamu, što je ostavilo u naslijeđe trajno nepovjerenje i nerazumijevanje.
U početku se papin bojni poklič “Bog to želi!” pokazao djelotvornim. Pozivanje na religiju osvojilo je mase i pobudilo lične interese mnogih, što je dovelo do toga da kršćanstvo ojača i da se relativno ujedini. Kršćanski vladari, vitezovi i trgovci bili su vođeni političkim, vojnim i ekonomskim dobitima koje bi bile ostvarene utemeljenjem latinskog carstva na Srednjem istoku. Vitezovi iz Francuske i ostalih dijelova Evrope, pokrenuti vjerskom revnošću i nadom u pljačku, okupili su se i ujedinili protiv “nevjernika” u ratu čiji je tobožnji cilj bio oslobođenje svetog grada: “Bog je to; možda, zaista želio, ali sigurno ne postoji dokaz da su jerusalemski kršćani to htjeli, ili da se išta neobično dogodilo tamošnjim hodočasnicima što bi potaklo takav odgovor u tom trenutku historije.”
Krstaški ratovi su crpili nadahnuće iz dvije kršćanske institucije, hodočašća i svetog rata; oslobađanje svetih mjesta od muslimanske viadavine imalo je karakter i jednog i drugog. Hodočašće je igralo važnu ulogu u kršćanskoj pobožnosti. Posjećivanje svetih mjesta, odavanje počasti moštima i ispaštanje donosili su (kritičari bi rekli “kupovali”) indulgencije koje su obećavale oproštaj grijeha. Od središnjeg značaja za korijene kršćanske vjere, Jerusalem je bio simbol nebeskog Božijeg grada i, otuda glavno mjesto hodočašća. Istovremeno, pojam svetog rata preobrazio je i sakralizirao srednjovjekovno ratovanje i ideje časti i viteštva.
Ratnici su bili pobjednici bez obzira na to da li su dobili svoje zemaljske bitke ili nisu. Poraziti neprijatelja značilo je steći čast i dobit, indulgencije, koje su dobili svi koji su se borili u krstaškim ratovima, jamčile su opraštanje grijeha i ulazak u raj. Pasti u borbi značilo je umrijeti kao mučenik za vjeru i odmah, uprkos ranijim grijesima, dospjeti u raj.
Zatečeni bez odbrane i podijeljeni, muslimani su neadekvatno odgovorili; armije prvog krstaškog rata stigle su do Jerusalema i zauzele ga 1099. godine. All, kršćanski uspjeh je bio kratkotrajan: “Krstaški ratovi su prije bili (…) neprijatnost nego ozbiljna prijetnja islamskom svijetu.” Sredinom 12. stoljeća muslimanska vojska je efikasno odgovorila. Pod vještim vođstvom Saladina (Salahuddina Ejjubija, umro 1193. god.), jednog od najslavnijih islamskih vladara i vojskovođa, Jerusalem je vraćen 1187. godine. Val se okrenuo i zamah je prešao na stranu muslimanskih snaga.
U 13. stoljeću krstaški ratovi su se izrodili u ratove unutar kršćanskih granica, protiv neprijatelja koje je papstvo optužilo za herezu i šizmu. Konačno, strah zbog koga je započeo kršćanski sveti rat s pozivom da se kršćanstvo ujedini i potisne islamski val, obistinio se 1453. god., kada je prijestolnica Bizantijskog carstva, Konstantinopolj, pao i, pod imenom Istanbul, postao sjedište Osmanskog Carstva. San muslimanskih vladara i armija, koji potiče iz 7. stoljeća, bio je ostvaren. Obrnuto, kršćanski strah i prijetnja moćnog, ekspanzivnog islama sada su se proširili na istočnu Evropu, čiji je veliki dio potpao pod islamsku vlast.
Naslijeđe krstaških ratova zavisi od toga gdje ko stoji u historiji. Kršćanske i muslimanske zajednice imale su konkurentske vizije i interese i svaka je čuvala sjećanje na sopstvenu predanost vjeri i herojske priče o hrabrosti i viteštvu i borbi protiv “nevjernika”. Za mnoge na Zapadu, razmetanje kršćanskom pobjedom ispoljava se u romantiziranoj historiji koja slavi hrabrost krstaša, kao i u tendeniji da se historija interpretira kroz iskustvo dva posljednja stoljeća evropskog kolonijalizma i američke moći. Svaka vjera vidi drugu kao militantnu, prilično barbarsku i fanatičnu u svojoj religioznoj revnosti, odlučnu da podjarmi, prevjeri ili iskorijeni drugu i, otuda, kao prijetnju i ometanje ispunjenja Božije volje. Njihovo sporenje se nastavilo u toku osmanskog razdoblja, kroz naredni Val i evropskog kolonijalizma i, najzad, suparništvo velikih sila u 20. stoljeću.
Samo što su krstaški ratovi prošli, Evropa se ponovo suočila sa snagom i moći muslimanske prijetnje, oličene u Osmanskom carstvu. To je bio jedan od tri velika imperijalna srednjovjekovna muslimanska sultanata: pored Osmanskog, postojali su Safevijski sultanat u Iranu i Mogulski sultanat u Indiji. Kao što je K. E. Bosfort (C. E. Bosworth) primijetio, više nego žitelji bilo kojeg carstva iz ranog perioda arapskih osvajanja i ekspanzije, “osmanski Turci su uplašili kršćansku Evropu, tako da ih je elizabetanski historičar Ričard Knolis (Richard Knollys) opisao kao nosioce današnjeg svjetskog terora”. Pošto su 1453. god. zauzeli Konstantinopolj, osmanski
Turci su nastavil da izgrađuju veliku, izuzetno dobro organiziranu, hijerarhiziranu i efikasnu državu. Prijestolnica Carevine, Istanbul, s populacijom od sedamsto hiljada duša – dvostruko većom od populacije njegovih evropskih pandana – postao je međunarodni centar moći i kulture.
Osmanski Turci su postali veliki ratnici islama i stvorili svjetsko carstvo koje je prisajedinilo glavne muslimanske centre kao što su Kairo, Bagdad, Damask, Mekka i Medina. Oni su skoro dva stoljeća ugrožavali Evropu.
Nekoliko izuzetno sposobnih sultana (među koje spadaju proslavljeni Mehmed Osvajač, 1451.-81. god., i Sulejman Veličanstveni 1520.-66. god.) vodilo je osmanske armije koje su dominirale velikim dijelom Mediterana i Indijskog okeana. One su stvorile carstvo čiji su se veličina, prosperitet, uprava i kultura takmičili s carstvom Abbasija. Osmanski turci su savladali i podčinili kršćanske balkanske države, kao i veliki dio Srednjeg istoka i sjeverne Afrike. Kao i u ranim arapskim osvajanjima, njihova fleksibilna politika prema pravoslavnim kršćanima i drugim vjerskim manjinama često je bila dobro primljena od strane pokorenog stanovništva:
Ova politika, vođena krilaticom, `živi i pusti druge da žive’, bila je u punoj suprotnosti s fanatičnom zatucanošću kršćanskih država u to vrijeme. Balkanski seljaci su u vrijeme Mehmeda Osvajača govorili: ‘Bolje turski turban nego papska kruna’.” Međutim, ako su mnogi na Balkanu u osmanskim Turcima vidjeli oslobodioce, izgleda da je centralni dio Evrope bio traumatiziran.
Pisci i sveštenstvo oživjeli su i obnovili dijatribe protiv nevjernika koje su pisane za vrijeme krstaških ratova, (…) Kardinal Besarion (Bessarion) je, pišući venecijanskom duždu poslije pada Konstantinopolja, dao ton pogrdama koje su trajale čitavo jedno stoljeće: ‘Grad koji je bio tako napredan (…), sjaj i slava Istoka (…), utočište svih dobrih stvari, osvojen je, opljačkan i potpuno opustošen od strane najnehumanijih barbara (…), najpomamnijih divljih životinja. (…) Velika opasnost prijeti Italiji, da ne pominjemo druge zemlje, ako se žestoko nasilje najsvirepijih barbara ne zaustavi’.
Grdnja i propaganda izbijaju iz veoma popularnog djela Hrvata Bartolomeja Georgijevića (Bartholomew Gregevich) Nesreća i stradanje kršćana koje su Turci podvrgli danku i ropstvu.Prikladan, neprijateljski stereotip i karikatura Turaka, više nadahnuti strašću nego razumom, nadvladali su glasove manjine onih diplomata i učenih ljudi koji su nepristrasno gledali na Turke i koji su, kao francuski filozof Žan Bodin (Jean Bodin) bili u stanju da primijete:
Turski car, koji vlada velikim dijelom Evrope, štiti vjerske obrede kao i bilo koji vjerski vladar na svijetu. Ipak, on nikoga neprimorava nego, naprotiv, svakome dozvoljava da živi po sopstvenoj svijesti. Štaviše, u svojoj palati u Peri, on dozvoljava četiri različite religije, jevrejsku, kršćansku – u skladu s rimskim i grčkim obredima, i islam.
Osmanska prijetnja doprinijela je razvoju “Evrope” kao žiže zajedničkog identiteta i veza unutar evropskog kršćanstva pocijepanog reformacijom, tako da je “Erazmo podstakao `evropske nacije’ – ne obraćajući im se više kao silama u sastavu kršćanstva – da povedu krstaški rat protiv Turaka
Osmanska moć i slava počivali su na razvoju sistema obuke mladih ljudi za vojnu i administrativnu službu. Taj sistem je proizveo birokratiju i vojsku prve klase, koje su temeljno počivale na vjerski obrazovanim ljudima (ulema) i na korpusu elitnih vojnika i zarobljenih činovnika – janjičara. Od pokorenog balkanskog stanovništva i, kasnije, iz Anadolije uzimani su mladi kršćani, prevođeni na islam i upućivani u posebne škole
koje su obučile i izvele generacije osmanskih činovnika. Kombinacija krajnje sposobnih vladara i dobro obučene i disciplinirane vojske omogućila je osmanskim Turcima da osvoje velika područje arapske i evropske teritorije:
“Disciplina i vatrena moć ovih trupa (osmanska armija je koristila artiljeriju i pištolje) stvorili su u Evropi predstavu osmanske superiornosti i nepobjedivosti.” Nekih osamsto godina poslije prve arapske prijetnje Evropi, islam je, sada u rukama Turaka, djelovao kao još veća prijetnja. Pošto su pokorili Balkan, oni su, izgledalo je, bili odlučni da Zapadnu Evropu gurnu u ponor.
Od 15. do 17. stoljeća osmanske snage su evropskim kršćanima izgledale nepobjedive. Ipak, osmanski pomorski poraz kod Lepanta 1572. god. bio je prekretnica, pozdravljena kao pobjeda kršćanske Evrope nad islamiziranim Turcima. Uz to, uspješna odbrana Beča 1683. god. potvrdila je slabljenje osmanske prijetje i premještanje moći na revitaliziranu i samopouzdanu Evropu. “Bič kršćanstva” uskoro će postati “bolesnik Evrope”.
Krstaški ratovi i Osmansko carstvo pokazuju da su, uprkos teološkim korijenima i srodnosti kršćanstva i islama, konkurentski vjerski i politički interesi proizveli historiju sukoba i ratova na putu na kome je kršćanska Evropa bila stoljećima u defanzivi u odnosu na muslimanske armije, tako da je povremeno izgledalo kao da se bori za samu egzistenciju.
Evropske predstave o islamu
Negativni odjek događaja iz kršćansko-muslimanske historije odražava se u načinu na koji zapadna literatura i misao vide islam. Iako su postojali trenuci dodira, uzajamnog upoznavanja i konstruktivne razmjene, kad se sve uzme u obzir, muslimanska ekspanzija na Evropu, od arapskih osvajanja, preko krstaških ratova i stvaranja Osmanskog carstva, proizvela je otuđenje i nepovjerenje u odnosu na islam koji je, prvenstveno, viđen kao prijetnja kršćanstvu.
Ovo naslijeđe je, kao što je Albert Hourani primjetio, “još prisutno u svijesti Zapadne Evrope, još plaši i još je, uopćeno govoreći, pogrešno shvaćeno.” Strah i prezir, spojeni s evropskim etnocentrizmom, proizvel su iskrivljene predstave o islamu i muslimanima i odvratili učenje ljudi od ozbiljnog istraživanja islamskog doprinosa zapadnoj misli. “Tek u godinama između dva svjetska rata učinjen je ozbiljan napor da se razumiju doprinos islama razvoju zapadne misli i efekat susjedstva na zapadno društvo.”
Kao što se dogodilo za vrijeme arapskih osvajanja u 7. stoljeću, kršćanstvo je ponovo doživjelo islam kao dvostruku, teološku i političku prijetnju. Krstaški ratovi su po prvi put učinili da islam postane veoma poznat u Evropi, mada ne i shvaćen. R. V. Sautern (R. W. Southern) primjećuje: “Prije 11. stoljeća našao sam da se, u srednjovjekovnoj literaturi van Španije i južne Italije, ime Muhammed spominje samo jednom. Ali od 1120. god. svako je na Zapadu imao izvjesnu predstavu o tome šta je islam značio i ko je Muhammed bio. Slika je bila jasna, ali to nije bilo znanje. (…) Njeni autori su uživali u neznanju trijumfalne mašte.”
Ovo neznanje je održavalo ne samo nedostatak znanja nego i zajedničku ljudsku težnju, podjednako prisutnu među obrazovnim i neobrazovanim, da se neprijatelj ocrni i dehumanizira, da se zauzme nadmoćno držanje i odbaci ono što predstavlja izazov i i prijetnju nečijim najdubljim vjerovanjima ih interesima tako što će se to okvalificirati kao inferiorno, heretičko, fanatično i iracionalno. Iskrivljene predstave o Muhammedu i islamu bile su stvorene – tačnije, fabricirane – s malom zainteresiranošću da budu tačne.
Često su vjerovanja i praksa kao što su politeizam, jedenje svinjetine, pijenje vina i seksualni promiskuitet što je direktno suprotno njegovim osnovnim postavkama – bili pripisani islamu i Poslaniku. Muhammed je bio klevetan kao varalica i antikrist koji je koristio magiju i promiskuitet u pokušaju da uništi Crkvu. Kao što jedan nemuslimanski autor rane Poslanikove biografije, koja se pojavila ne Zapadu, priznaje, “ispravno je ružno govoriti o nekome čija opakost prevazilazi sve ono što se o zlu može reći”.
Veliki epovi su ovjekovječili neznanje i izvrtanja pokazujući idolopoklonstvu sklone muslimane kako svog glavnog boga, Muhammeda, obožavaju “u sinagogama (dovodeći tako islam u blizinu podjednako neprihvatljive jevrejske vjere) ili u “muhamedanama”. Maksim Rodinson primjećuje: “Čista izmišljotina, čiji je jedini cilj bio da podstakne interesovanje čitalaca, bila je, u različitim razmjerama, pomiješana s pogrešnim tumačenjima vjerovanja koja su raspaljivala mržnju prema dušmaninu.”
Od vremena reformacije, poslije stoljeća straha i neprijateljstva, islam se pokazao kao zgodno oruđe u polemičkim raspravama među kršćanima, kao simbol opasnosti i antikrista. Martin Luter je vidio islam “na srednjovjekovni način, kao pokret nasilja u službi antikrista; on ne može da bude prevaren zato što je zatvoren za razum; njemu se jedino možemo oduprijeti pomoću mača, pa čak i tada s teškoćama”.
U kasnijim stoljećima islam je bio korišten kao negativan uzor od strane autora koji su zastupali principe i vrline doba prosvjećenosti. Volterov spis Fanatizam ili Muhammed – poslanik slika Poslanika kao teokratskog tiranina, a Ernest Renan, u svom često navođenom predavanju, zalaže se za nauku, razum i ljudski progres odbacujući islam kao inkompatibilan s naukom i muslimane kao “nesposobne da bilo šta učine ili se otvore za novu ideju”. Ovakve stereotipe statičke, iracionalne, nazadne i antimoderne religijske tradicije ovjekovječili su učeni ljudi i teorije razvoje u 20. stoljeću.
Iako su islamski i kršćanski svijet izuzetno ponosni na svoju vjeru i bogatu tradiciju učenosti i civiliziranosti, historijska dinamika kršćansko-muslimanskih odnosa često je ove dvije zajednice dovodila u konkurentski položaj, pri čemu su se one ponekad borile do smrti za vlast, zemlju i duše. Zbog toga su često bile neprijatelji a ne “narodi Knjige” koji se bore u zajedničkoj težnji da slušaju i služe svog Gospodara. Za kršćanstvo islam se pokazao dvostrukom prijetnjom, vjerskom i političkom, i u nekoliko mahova mogao je da pregazi Evropu, prvo kod Poatjea, a kasnije pred kapijama Beča. Nije bila šala to što su pojedini historičari primijetili da je, u slučaju da muslimanske armije nisu bile odbačene kod Poatjea, jezik
Oksforda i čitave Evrope mogao da bude arapski! Kršćanska crkva, uvjerena u svoje posjedovanje istine i predodređenu misiju da spase svijet, opravdala je papske i imperijalne planove. Štaviše, gajila je osjećanje superiornosti i ispravnosti, što je osiguralo osnovu za vjersko, intelektualno i kulturno klevetanje nevjernika. Isti ovakvi stavovi stajali su iza uspjeha muslimanskih armija i brzog širenja islama posredstvom vojnika, trgovaca i misionara koji su predstavljali mnogo veći izazov kršćanskoj vjeri i moći.
Ako je prvih deset stoljeća izgledalo kao takmičenje u kome je kršćanstvo, često doslovno, bilo pod opsadom, zora evropskog kolonijalizma predstavljala je znak promjene u pogledu moći: od tada kolonijalizam dominira historijom i psihom muslimana i ozbiljno, ponekad i dramatično, utiče na odnose između islama i Zapada. Kao što su pokazali Iranska revolucija 1978.-79. god. i, nedavno, rat u Zalivu 1991. god., predstave o kršćanskim krstašima i zapadnom imperijalizmu ostaju naslijeđe i iskustvo koji su veoma živi u muslimanskoj svijesti i političkoj retorici.
