U regionu gdje su granice iscrtavali strani kolonizatori politika sile nije dala nikakvog ustupka kulturi dijaloga, saradnje ili integracije. Bliski istok ključa. Države propadaju, granice se brišu, gradovi nestaju, civilizacijsko naslijeđe se uništava… Svaki dan se dese jedne Markale u nekom od iračkih gradova u srcu civilizacije ljudskog roda. Samo su 31. marta u Iraku stradale 44, u nedelju 29, u subotu 28 osoba. I tako dalje, i tako redom.
Britanska nevladina organizacija Iraq Body Count dokumentirala je 211.000 nasilnih žrtava, od čega 150.000 civilnih žrtava rata. Broj žrtava u Siriji premašio je 200.000 hiljada od marta 2011. godine, navodi Sirijski opservatorij za ljudska prava. Ukupno 137 osoba stradalo je u samoubilačkim bombaškim napadima na dvije džamije u jemenskoj prijestonici Sana.
Ono što je gore od svega toga je crna pretpostavka da je tek počelo. Kako se može objasniti ova bliskoistočna anarhija? Evropa je vodila 100-godišnji vjerski rat od 1542. do 1648. godine. Ima li mjesta poređenju? Mogu li se ratovi na Bliskom istoku objasniti racionalno, bez navijanja?
O identitetu i legitimitetu
U regionu, gdje su granice iscrtavali strani kolonizatori, politika sile nije dala nikakvog ustupka kulturi dijaloga, saradnje ili integracije. Svi pokušaji regionalnog uvezivanja, stvaranja sheme kolektivne sigurnosti, inkluzivne političke kulture ili međudržavne ovisnosti su propali. Aristokratija ne tolerira nacionalizam / politički islam. Revolucionalni iranski islamizam zazire od monarhija i vladajućih porodica.
Sekularni militarizam isključuje politički islam Muslimanske braće. Ekstremni islamski radikalizam takozvane Islamske države isključuje sve ostale iz svog vjerskog carstva. Zajednička karakteristika za sve njih je činjenica da nemaju izborni politički legitimitet kakav se, recimo, prakticira na Zapadu. Prema kriterijima Freedom Housea, od 410 miliona stanovnika koji žive u 21 državi Bliskog istoka i sjeverne Afrike, samo pet posto njih je slobodno. Korelacija da jedna demokratija rijetko ili nikako ne ratuje s drugim demokratijama također objašnjava zašto nedemokratske bliskoistočne države, umjesto Kantovog stalnog mira (perpetual peace), biraju stalni rat.
Tako se vladajuća saudijska aristokratija u prošlosti plašila arapskog nacionalizma ili arapskog socijalizma, što objašnjava saudijsko rivalstvo s Egiptom Gamala Abdela Nassera, ili Irakom Saddama Husseina (od 1990. godine). Danas Saudijska Arabija zazire od političkog islama Muslimanske braće, što objašnjava njihov odnos s Egiptom Mohameda Mursija ili Egiptom generala Sisija. Ili proiranskih arapskih grupacija, što objašnjava aktuelne vojne akcije protiv jemenskih Hutija.
U Egiptu je na sceni višedecenijski sukob predstavnika autoritativnog / vojnog / sekularnog establishmenta, s jedne, i političkog islama Muslimanske braće, s druge strane. Egipatska politička (ne)kultura nije bila u stanju tolerirati te dvije krajnosti, pa se njihova konceptualna borba na život i smrt nastavlja. Jednako tako Islamska Republika Iran, kao nasljednik najstarije monarhije na Bliskom istoku, zazire od porodičnih dinastija, što objašnjava njihovo rivalstvo sa Saudijskom Arabijom. Imam Homeini govorio je “da je sveta muslimanska dužnost ustati protiv aristokratije”.
Vjerska identifikacija
Vjerska identifikacija šiija i sunija također je snažnija od državne pripadnosti. Tako su pripadnici Hezbollaha u Libanu, Sadr brigade u Bagdadu ili Ansar Allah (Husija) u Jemenu više okrenuti Irancima nego etničkim Arapima sunijama iz svog komšiluka. Analitičari RAND fondacije ističu da 70 do 80 posto saudijskih šiija slijedi doktrinu Ali al-Sistanija, velikog iračkog ajatollaha iranskog porijekla. Sirija također ima historiju konflikta političkog islama, s jedne, i autoritativnog vladajućeg režima, s druge strane. Od svih arapskih država, Sirija je prva priznala Islamsku Republiku Iran, 1979. godine, i tako inicirala podjelu arapskog bloka na antiiranski i proiranski. Hafez al-Assad je Homeiniju poslao telegram-čestitku. “Proklamiramo našu podršku novom režimu nastalom revolucijom u Iranu… Stvaranje ovog režima u najvećem je interesu iranskog naroda – kako Arapa, tako i muslimana.”
Ipak, od većeg broja epicentara, dva su posebno zanimljiva. Iran ili Saudijska Arabija, islamska republika ili apsolutna monarhija, perzijska ili arapska imperija, šiije ili vehabije? Svaka na svoj način pokazuje regionalne pretenzije. Saudijska Arabija je partner SAD-u od završetka Drugog svjetskog rata; Iran je bio do 1979. godine, više nije. Temelji saudijsko-američkog razumijevanja definirani su na američkom brodu “USS Quincy”, usidernom u Sueckom kanalu 14. februara 1945. godine. Tada su dva lidera, predsjednik Franklin D. Roosevelt i kralj Abdul Aziz ibn Saud, na zaprepaštenje Winstona Churchila, dogovorili strateško savezništvo.
Ravnoteža snaga
Jednostavna real politička argumentacija da višedecenijsku destabilizaciju na Bliskom istoku uzrokuje odsustvo ravnoteže snaga najčešće se ilustrira primjerom Izraela. Nuklerani monopol Izraela stimulirao je nestabilnost na Bliskom istoku u protekle četiri decenije. Tako je pisao Kenneth N. Waltz, ugledni profesor, teoretičar i otac strukturalnog realizma u Foreign Affairsu u julu 2012. godine. Upravo je vojna dominacija jedne strane odredila povjesne okolnosti te utjecala na izbijanje izraelsko-arapskih ratova 1948, 1956, 1967, 1973, 1982… Destabilizaciju u proteklih nekoliko godina, međutim, objašnjava jedan drugi fenomen, odnosno nova geopolitička realnost iz proteklih 10 godina. Riječ je o statusu Iraka i njegovoj orijentaciji za određivanje ravnoteže snaga između drugih regionalnih sila.
Američka intervencija u Iraku omogućila je odlazak sa vlasti sunijske manjine prvi put od stvaranja te države 20-ih godina prošlog stoljeća, kada su britanski kartografi ucrtavali iračke državne granice. Tada je romantična ljubav britanske službenice, arheologa i špijuna Gertrude Bell prema Arapima na vlast dovela Faysala iz Mekke i dala mu kraljevske nadležnosti nad većinskim šiijskim stanovništvom. Temelji ovako ustrojenog političkog sistema, u kojem je vladala iračka sunijska manjina, trajala je skoro 90 godina.
Odustajući od Saddama Husseina, američki predsjednik George Bush oslobodio je Irak naslijeđa Gertrude Bell de facto 2003. godine. Održavanjem prvih iračkih izbora, političko naslijeđe Gertrude Bell urušeno je i de jure 2005. godine. Šiijsku opoziciju Saddama Husseina, koja je svoje izbjegličke dane provodila u Teheranu 80-ih i 90-ih, američka okupacija nije vratila samo njihovim kućama, nego na vlast. Tako se urušio stari sigurnosni aranžman i detonirana geopolitička bomba.
Iranski regionalni uticaj pomjeren je 300 kilometara na zapad, gdje je utvrđena nova nevidljiva linija. Strateška dubina Irana fizički se povezala preko Iraka i Sirije do Libana. Počelo se otvoreno govoriti o iranskom polumjesecu. Vali Nasr, ugledni američki profesor iranskog porijekla, nazvao je taj polumjesec šiijskim. Kolumnista arapskih dnevnih novina Asharq al Awsat s tim u vezi je napisao kako realnost na terenu eksponira iransku agresiju u regionu. Otvorena pitanja Libana, Sirije, Iraka ili Palestine, iz tradicionalnog arapskog vlasništva, postepeno su prešla u iranske ruke. Od početka 2015. godine pitanje Jemena također je prešlo u iranske ruke. Službeni Teheran tako je došao u situaciji da utječe na prilike u četiri arapska glavna grada: Bagdadu, Damasku, Bejrutu i Sani.
I dok bivša monarhija, danas Islamska Republika, stremi regionalnoj dominaciji, intervenirajući posredno ili neposredno u Iraku, Siriji, Libanu ili Jemenu, u isto vrijeme afirmira politiku nemješanja stranih sila, najviše Sjedinjenih Američkih Država. Saudijska Arabija odbacuje asimetričnu podjelu vanjskog utjecaja i preferira američku zaštitu. Njeno odbijanje da dijeli sigurnosni aranžman s Iranom proizilazi iz činjenice što Saudijska Arabija ne pristaje na poziciju “juniora” u takvoj shemi. Obje države još uvijek odbacuju direktno suočavanje, preferirajući (zlo)upotrebu proxy grupa u realizaciji svojih geopolitičkih interesa.
Pesimizam umjesto zaključka
Ono što zabrinjava je tendencija ka stvaranju suprotstavljenih vojnih saveza, koji mogu eskalirati u najdirektniji i najširi mogući sukob. S jedne strane, Iran predvodi saradnju s iračkim Vladinim snagama i proiranskim arapskim proxy grupama te sirijskom vojskom. S druge strane, Saudijska Arabija, Egipat i drugi arapski američki saveznici već rade na stvaranju zajedničkih vojnih snaga za intervencije na Bliskom istoku.
Više uzajamno povezanih faktora utječe na nestabilnost Bliskog istoka – odsustvo političkog legitimiteta, slobode, integrativne političke kulture, demokratskog poretka, sheme kolektivne sigurnosti… Bliski istok je nestabilan zbog historijske konstrukcije uzajamno isključivih vjerskih i ideoloških identiteta. Njihova dekonstrukcija je generacijski projekat, koji će potrajati godinama ili decenijama.
S druge real-političke strane, na Bliskom istoku nedostaje ravnoteža sile i očekuje se da sukob traje dok se ne uspostavi balansiran odnos glavnih aktera, što će potrajati godinama, možda i decenijama, ili dok jedna strana ne dobije status regionalne hegemonije, što je manje vjerovatno. Zato se plašim da naslov ovog teksta nije samo provokativan, nego je i proročanski.
Stavovi izraženi u ovom tekstu su autorovi i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.
Izvor: Al Jazeera Balkans
