March Bloch analizira dva perioda srednjovjekovne Zapadne Evrope. Prvi period počinje raspadom Karolinškog carstva (800-888) i karakterizira ga slabljenje centralne političke vlasti. Tokom ovog perioda, koji je trajao do sredine 11. stoljeća, gustina naseljenosti bila je mala, a trgovina i mogućnost komunikacije i transporta bili su ograničeni. Promet zlata ovisio je od arapskog i bizantijskog novca i imitacije istog.
Drugi period trajao je od sredine 11. do kasnog 13. stoljeća. Tokom ovog perioda, Zapadna Evropa doživjela je razvoj poljoprivrede, porast stanovništva, jačanje monarhijskih vlasti, poboljšanje saobraćaja, rast cirkulacije novca i širenje trgovine. Trgovci, koji su ranije imali samo inferiorni status, postali su brojniji i neophodni za razvoj urbanog života. Godine 1252. počeo je da se kuje autohtoni zapadnoevropski zlatnik. Fernand Braudel je ovaj monetarni razvoj smatrao značajnim događajem: “Ako bi neko morao da izabere datum da označi kraj evropskog šegrtovanja u trgovini s gradovima islama i Bizantije, onda 1252. godina (…) izgleda kao dobar datum, ako se zaista može datirati ono što je u suštini bila spora evolucija.”
Pored urbanizacije i ekonomskog rasta, još jedna transformacija u Zapadnoj Evropi bila je početak institucionalne ravnoteže moći, raznolikosti i diferencijacije. Reforma Katoličke Crkve iz 11. stoljeća bila je važan dio ovog šireg institucionalnog razvoja.
Dobro uvriježena percepcija o razlikama između katolicizma i islama je da prvi u suštini prihvata razdvajanje religije i države, dok ga drugi u suštini odbacuje. Branioci ove percepcije daju neke tekstualne dokaze za svoj stav. Da bi pokazali razdvajanje religije i države u kršćanstvu, oni citiraju biblijsku frazu: “Podajte caru carevo, a Bogu Božije!” (Lk 20, 25). Da bi potvrdili da takvo razdvajanje nije moguće u islamu, oni se pozivaju na ranije spomenuti izmišljeni hadis o “bratstvu religije i države.” Pokazao sam da se u ranoj islamskoj historiji održavao određeni nivo razdvajanja između vjerske i političke uprave. Dakle, savez uleme i države nije suštinski aspekt islama, već historijski konstrukt 11. stoljeća i njegova posljedica. Slično tome, odnosi religija-država u historiji zapadnog kršćanstva bili su previše složeni da bi se mogli objasniti jednom biblijskom frazom. Kao što historija Francuske pokazuje, borbe Katoličke Crkve s političkim vlastima nastavljene su čak i u 20. stoljeću. Zanimljivo je da su razvoji u 11. stoljeću također oblikovali historijsku konstrukciju razdvajanja crkve i države u zapadnom kršćanstvu.
U 11. stoljeću, nekoliko članova katoličke hijerarhije tvrdilo je da su superiorniji od kraljeva, dok su pojedini kraljevi pokušavali da dominiraju Crkvom; nijedna strana nije imala jasno definiran pojam razdvajanja crkve i države. Borbe između svećenstva i kraljevske vlasti u to vrijeme uključivale su i doktrinarnu debatu i vojni sukob. Kardinal Humbert － koji je igrao vodeću ulogu u Velikom raskolu između Katoličke i Pravoslavne Crkve － bio je glavni branilac supremacije Katoličke Crkve nad kraljevskom vlašću. On je tvrdio: “Kao što duša nadmašuje tijelo i zapovijeda mu, tako i svećeničko dostojanstvo nadmašuje kraljevsko.” Osim takvih izjava, Crkva je poduzimala inicijative da ograniči intervencije vladara laika u crkvenim postavljenjima. Godine 1059. institucionaliziran je izbor pape od strane kardinala. Henri IV, kralj Njemačke (i kasnije car Svetog Rimskog Carstva), tražio je ovlaštenje da postavlja biskupe. Crkva je odgovorila dodatnim reformama － nazvanim ili “reforma iz 11. stoljeća” ili gregorijanska reforma (nazvana po papi Grguru VII) － kako bi održala institucionalnu neovisnost Crkve od političkih vlasti. Godine 1075. Grgur je izdao Diktat pape, koji je potvrdio papin vrhovni status. Njegovih dvadeset sedam članova uključuju i ova dva: “Papa je jedini čije noge moraju da ljube svi prinčevi” i “Papa može da svrgne careve.”
Henri nije prihvatio reformu i svrgnuo je Grgura, dok je Grgur ekskomunicirao Henrija, više puta.
Druge borbe sukobile su pape i monarhe jedne protiv drugih početkom 12. stoljeća, što je rezultiralo, na primjer, papinim zatvaranjem od strane njemačkog monarha. Prema Brianu Tierneyu, tokom svih ovih borbi, kraljevi su pokušavali da osnuju “kraljevsku teokratiju”, dok su pape pokušavale da uspostave “papsku teokratiju.” Ipak, oba poduhvata su uglavnom propala; nijedna strana nije uspjela da potpuno potčini drugu. Ovaj zajednički neuspjeh institucionalizirao je koegzistenciju Crkve i kraljevske vlasti kao dva odvojena entiteta.
Još jedna transformacija koja je dovela do institucionalne raznolikosti i diferencijacije u Zapadnoj Evropi, bilo je osnivanje univerziteta. Latinski prijevodi arapskih izvora postali su sastavni dio nastavnih planova i programa ovih univerziteta.
Muslimanski utjecaj na Zapadnu Evropu
Zapadni Evropljani komunicirali su s muslimanima na različite načine, uključujući osvajanjima i trgovinom. Muslimanski utjecaj na Zapadne Evropljane može se pratiti riječima u evropskim jezicima arapskog porijekla, na primjer, admiral, alhemija, alkohol, algebra, mat, žirafa, gitara, dušek, šafran, šećer i sirup. Između 700. i 1100. godine muslimani su razvili uzgoj raznih novih biljaka, od kojih su se mnoge proširile na Evropu i čiji engleski nazivi (artičoka, pamuk, limun, narandža i špinat) potječu iz arapskog jezika.
Što se tiče trgovine, prema Braudelu, “sve u zapadnom kapitalizmu uvoznog porijekla nesumnjivo potječe iz islama.” On piše: “Trgovina ranog evropskog kapitalizma na velike razdaljine, koju su vodili italijanski gradovi-države, nije bila naslijeđe Rimskog carstva.” Zapravo, naslijedila je model koji su izumili muslimani. U tehnološkom smislu, proizvodnja papira uvezena je iz muslimanskih zemalja u kršćansku Evropu preko Endelusa. Neke muslimanske tvornice papira pale su u ruke katoličkih država tokom Rekonkviste. Prva evropska tvornica papira van Pirinejskog poluotoka osnovana je u blizini Rima krajem 13. stoljeća － oko pet stoljeća nakon što je prva tvornica papira otvorena u Bagdadu. U drugim dijelovima Zapadne Evrope tvornice papira osnivane su kasnije: u 14. stoljeću u Francuskoj i Njemačkoj, a krajem 15. stoljeća u Engleskoj.
Muslimanski naučni utjecaj na Evropu proistekao je kroz prevođenje arapskih knjiga na latinski i hebrejski jezik. Iberijski poluotok, uključujući Toledo, kojeg su katolici ponovo osvojili 1085. godine, bio je centar za takve prijevode. Prevođenje arapskih djela nastavljeno je u nekim drugim dijelovima Evrope, kao što je južna Francuska, u 12. i 13. stoljeću. Prevedene arapske knjige uključivale su i originalne muslimanske priloge i arapske prijevode grčkih knjiga. Uprkos sve većem broju prijevoda, zapadnoevropske biblioteke su i dalje imale neznatan broj knjiga u to vrijeme.
U 13. stoljeću, latinski i hebrejski prijevodi Ibn Rušdovih komentara o Aristotelu izvršili su snažan utjecaj na različite evropske mislioce, poput Tome Akvinskog (u. 1274). Ibn Rušdov utjecaj bio je toliko dubok da je katoličko svećenstvo poduzelo korake protiv njega, osuđujući Ibn Rušda i njegove sljedbenike － averoiste － u nekoliko slučajeva u periodu od 13. do 16. stoljeća. Ibn Rušdova pojavljivanja u Danteovoj Božanstvenoj komediji, napisanoj u 14. stoljeću, i Rafaelovoj “Atinskoj školi”, naslikanoj u 16. stoljeću, ukazuju na njegovu slavu među evropskom elitom.
Novoosnovani univerziteti bili su od suštinskog značaja za širenje misli Ibn Rušda, Aristotela i drugih u Zapadnoj Evropi. Uvođenje Aristotelovih ideja od strane učenjaka kao što je Akvinski (predavao na Univerzitetu u Parizu) transformiralo je evropsku nauku. Broj evropskih univerziteta stalno se povećavao － 1300. godine bilo ih je dvadeset; 1400. godine bilo je četrdeset četiri; a 1500. dostigao je šezdeset i šest. Evropski univerziteti su se razlikovali od muslimanskih medresa u nekoliko aspekata. Dok su evropski univerziteti sve više naučavali sekularne predmete i postajali otvoreni za nove ideje, medrese su se više fokusirale na vjersko obrazovanje i očuvanje tradicije. Univerziteti su imali jake institucionalne osnove i izdavali su institucionalne diplome. Medrese su, naprotiv, bile zasnovane na ličnim odnosima; svaki profesor je davao lične diplome (idžaze) da bi potvrdio stručnost svojih studenata da predaju određene knjige i/ili daju pravna mišljenja. Institucionalizacija je pomogla univerzitetima da ojačaju protiv pritisaka političkih i vjerskih vlasti, dok su relativno neinstitucionalizirane medrese ostale slabe spram takvih pritisaka.
Ukratko, mnogi aspekti zapadnoevropskog razvoja － od uzgoja novih usjeva do interkontinentalne trgovine, i od proizvodnje papira do susreta s aristotelovskom filozofijom － nose duboki trag muslimanskog utjecaja.
Zaključak
Od 12. do 14. stoljeća muslimani su pretrpjeli razorne napade križara, Mongola i Timurida. Ipak, muslimani su se geopolitički oporavili nakon ovih napada porazom križara, preobraćenjem Mongola i uspostavljanjem moćnih imperija. Ipak, trajni negativni efekti ovih napada bili su njihov doprinos učvršćivanju saveza uleme i države. Ovi napadi istakli su potrebu za opstankom i redom, jačajući vojne elite i njihov savez s ulemom na račun filozofa i trgovaca širom muslimanskog svijeta, posebno u Siriji i Egiptu.
Marginaliziranje filozofa nije dovelo do potpunog nedostatka glavnih muslimanskih učenjaka tokom ova tri stoljeća. Ovaj period je svjedok nekoliko važnih muslimanskih mislilaca, od Ibn Rušda do Ibn Halduna. Međutim, ovi učenjaci bili su ili proganjani ili ignorirani. Ibn Tejmijje je također doživio progon; ipak, njegov koncept vladara i uleme koji zajednički drže javnu vlast bio je uspostavljena norma pod Memlucima. Neki istaknuti sufijski mislioci, kao što je Ibn ‘Arebi, djelimično su popunili vakuum koji je nastao eliminiranjem filozofa. Ovi sufijski mislioci utjecali su i na elite i na mase u muslimanskom svijetu svojim naglaskom na mističnom znanju kao i svojim opravdanjem duhovne i društveno-političke hijerarhije.
Između 12. i 14. stoljeća, hijerarhija i stratifikacija zamijenili su egalitarniju društveno-političku strukturu u ranoj islamskoj historiji. Društveno-politička hijerarhija postala je veliki problem u najvažnijoj muslimanskoj državi tog vremena, Memlučkom sultanatu. Da upotrijebimo teorijski okvir Ibn Halduna, savez uleme i države pod vlašću Memluka nametnuo je ljudima poslušnost koristeći i državnu moć i religiju, i tako pretvorio ljude u poslušna tijela bez ‘asabijje － grupnog osjećaja koji određuje vlastitu političku sudbinu. Ulema je monopolizirala vlast u tumačenju islama, koristila vakufska sredstva i obavljala sudske i druge funkcije. U zamjenu za ove privilegije, ulema je ozakonila postupke memlučkih vladara, čak i zaplijenu privatne imovine i nametanje vanrednih poreza. Ulema je trebalo da funkcionira kao društveni lideri. Umjesto toga, saradnjom s memlučkom vojnom elitom, ulema je delegitimizirala otpor protiv korumpiranih i opresivnih vladara.
Ova religiozno-politička struktura nesumnjivo je bila elitistička. Nikki Keddie tvrdi da je, od 12. stoljeća pa nadalje, dominacija elite nad masama na Bliskom istoku bila vidljiva čak i u prirodi njenih proizvođača. Za nju je region postao “sve poznatiji po složenoj proizvodnji luksuzne robe”, što ukazuje da se “udaljio od svoje ranije, egalitarnije faze” i da su “proizvodnju sve više kontrolirali vladari i bogati.”
Tokom ovog perioda Zapadna Evropa doživjela je duboke transformacije. Povećanje poljoprivredne proizvodnje i porast stanovništva doveli su do razvoja trgovine. Ovi procesi doprinijeli su nastanku trgovaca i obrtnika/zanatlija kao važnih urbanih klasa, pored već utjecajnih klasa － (vojne) aristokratije i svećenstva. Institucionalno, ova era bila je svjedok diverzifikacije. Odnos snaga između Katoličke Crkve i monarha postao je institucionaliziran. Osnovani su univerziteti i podržavali su procvat aristotelovske filozofije, koja je u početku prenošena u Evropu preko arapskih prijevoda.
Ovo poglavlje naglasilo je da je esencijalistički argument o inherentnoj razlici između odnosa islama i kršćanstva naspram državnih vlasti netačan. 11 stoljeće bilo je ključna tačka u historijskoj izgradnji saveza uleme i države u muslimanskom svijetu i razdvajanja crkve i države u zapadnom kršćanstvu. Ove historijske konstrukcije － zajedno s marginaliziranjem trgovaca i filozofa u muslimanskom svijetu, za razliku od pojave utjecajne trgovačke klase i osnivanja univerziteta u Zapadnoj Evropi － imat će dugotrajne efekte na ove dvije kulturne zone, o čemu će biti riječi u narednim poglavljima.
Odlomak iz knjige: Ahmet T. Kuru, Islam, autoritarizam i nerazvijenost: globalna i historijska usporedba, str. 251-259.
